Sbiro.eu – Zeughi de carte da tradiçion ligure

Cirolla (acciappachinze)
zeugo ligure pe 2-4 zugoei

A cirolla, dita ascì acciappachinze, o l’é un zeugo de carte tradiçionale ligure pe doî, trei ò quattro zugoei. A l’é unna variante da sgobba, conosciua pe-a seu vivessa e o ritmo lesto de partie.

Noçioin de base

Masso e zugoei

Pe zugâ s’addeuvia un masso zeneise da 40 carte, fæto de 1 (ò asso), 2, …, 7, sbiro (S), dònna (D), òmmo (Ò) inte quattro merse de coppe , dinæ , scioî ♣ e spoæ ♠.

Ciascheduña carta a l’à unna varsciua de preisa (fâ preisa, ò piggiâ, o l’é o mecaniximo a-a base da cirolla) e unna varsciua de primmea:

CartaVarsciua
preisaprimmea
Ò1010
D910
S810
7721
6618
5515
4414
3313
2212
A116

Se peu zugâ inta doî, inta trei ò inta quattro (into quæ caxo i zugoei assettæ de fronte zeugan in cobbia).

O zeugo o l’é fæto de un numero de moen, che en e fase de zeugo che terminan quande finisce e carte do masso. Unna partia a l’é fæta de un numero variabile de moen, quante ghe n’é beseugno pe arrivâ a-o limite di ponti stabilio, ch’o l’é pe-o sòlito 51.

Distribuçion

Pe-a primma man, o massê o l’é çernuo à caxo. Pe quelle apreuvo, o ròllo do massê o va a-i atri zugoei into senso conträio de ragge do releuio. O massê o remescia e carte e o ê pòrze à l’avversäio in sciâ seu manciña pe coppâle. Dapeu o massê o dà træ carte pe zugou e o ne mette quattro descoverte in sciâ töa. E carte s’an da dà a-i zugoei uña pe vòtta, con partî da-o zugou in sciâ drita do massê e into senso conträio de ragge do releuio.[1]

Se inte quattro carte misse in töa da-o massê gh’é doî asci ò ciù tanti, a man a va a-o muggio ò à monte: o massê o se piggia torna tutte e carte, o ê remescia, o ê fa coppâ, e o ê dà torna.

Quande i zugoei an finio e seu træ carte, o massê o dà torna træ carte pe zugou. Stæte finie tutte e carte do masso, a man a termina e se conta i ponti.

Execuçion

Zeugo da man

O fin da cirolla o l’é de fâ i ciù tanti ponti che se peu, de mòddo da razzonze pe-o primmo o limite di ponti stabilio. Un pe vòtta, con partî da-o zugou in sciâ manciña do massê (o primmo de man) e dapeu into senso conträio a-e ragge do releuio, i zugoei callan unna carta descoverta in sciâ töa. À segonda da carta callâ e de carte in sciâ töa, inte çerti caxi che saian descriti dabasso, i zugoei peuan fâ preisa (saieiva à dî cattuâ de carte). Tutte e vòtte che i zugoei finiscian e carte che aivan inte moen, o massê o ne dà torna træ pe zugou, e o zugou in sciâ manciña do massê o repiggia à zugâ. O zeugo o va avanti à sta mainea fin à quande o masso o finisce.

Se, co-a carta ch’o l’à deçiso de callâ, un zugou o no peu fâ nisciuña preisa (ò se no gh’é de carte in sciâ töa), aloa sta carta a l’é lasciâ descoverta in sciâ töa, insemme a-e atre carte che maniman gh’ean za. Se, in cangio, co-a carta callâ se peu fâ preisa, o zugou o l’é obrigou à fâla.

Preisa

E carte in sciâ töa se peuan piggiâ à træ mainee:

A preisa de carte o l’é o mecaniximo de base pe guägnâ i ponti à cirolla. E carte piggiæ, insemme a-e carte ch’an fæto e preise, se mettan coverte inte unna pilla da arente a-o zugou ch’o l’à fæto a preisa, dita muggetto de preise. Pe commun, into zeugo à cobbie, un di doî zugoei da squaddra o tëgne tutte e carte piggiæ da-a squaddra. A-a fin da man, i muggetti de preise s’addeuvian pe calcola i ponti de ciaschedun zugou (ò squaddra).

Quande finisce a man, se l’arresta de carte in sciâ töa, ste chì van a-o zugou ch’o l’à fæto l’urtima preisa, comme s’o l’aise piggiæ.

Sgobbe

Quande un zugou o piggia tutte e carte in sciâ töa, o guägna unna sgobba. A sgobba a se marca con giâ a-o conträio e pe traverso, into muggetto de preise, a carta ch’a l’à fæto a preisa. A-a fin da man, ciascheduña sgobba a vâ un ponto.

L’urtima carta callâ da man a no peu fâ sgobba, ascì ben che con callâla o zugou o piggia tutte e carte in sciâ töa. De mainea pægia, quande l’arresta de carte in sciâ töa a-a fin da man e van a-o zugou ch’o l’à fæto l’urtima preisa, no van comme sgobba.

Boñe

Quande i zugoei s’attreuvan inte moen çertiduñe combinaçioin de carte, dite boñe, an a poscibilitæ de guägnâ di ponti in azzonta con deciarâle:

Se un zugou o l’à uña de ste boñe e o veu deciarâla, comme l’é o seu turno o l’à da piccâ in sciâ töa e descrovî tutte træ e carte da boña. Dapeu, o va avanti à zugâ comme pe-o sòlito, ma co-e træ carte descoverte.

A-o fin de boñe, o sette de coppe (dito poncin) o peu piggiâ o ròllo de chesesegge carta, ma solo se con fâ questo o zugou ch’o l’à inte moen o peu guägna unna boña. Inte sto caxo, o zugou o deciara a varsciua do poncin, e o poncin o conserva sta varsciua pe-a man corrente (ma no quande se conta i ponti, e donca pe-a primmea). Pe exempio, se un zugou o l’à doî asci e o poncin inte moen, o peu deciarâ che o poncin o l’é un asso, e donca guägnâ un barsegon. Dapeu, a-o momento de callâlo, o peu deuviâlo pe fâ unna sgobba comme s’o fïse un asso (pe mezo do mecaniximo da preisa d’asso), ma a-a fin da man quande se conta i ponti, o poncin o vëgne torna à ëse o sette de coppe.

A segonda categoria de boñe a l’é quella de boñe pe-o massê, che s’an da fâ co-e quattro carte ch’o mette in sciâ töa a-o comenso da man:

O massê o l’à da deciarâ ste boñe tòsto finia a primma distribuçion da man, avanti che o primmo de man o calle a seu primma carta. Anche pe-e boñe do massê o poncin o peu piggiâ chesesegge varsciua, à condiçion che sta varsciua a permette a-o massê de guägnâ segge a boña do chinze segge quella do trenta.

Ponti

Stæto finio unna man, se calcola i ponti de ògni persoña (ò, into zeugo à cobbie, de ògni squaddra). I ponti en a somma de: ponti de masso, sgobbe, ponti pe-e scæ e ponti pe-e boñe.

Ponti de masso

I ponti de masso en:

A primmea a l’é unna combinaçion de quattro carte, uña pe mersa. Ògni persoña (ò squaddra) a forma a seu primmea con çerne a carta a ciù fòrte de ciascheduña mersa, segondo e varsciue de primmea scrite in sciâ töa de d’ato à sta pagina. A squaddra co-a primmea de varsciua ciù erta (calcolâ con azzonze e varsciue de primmea de quattro carte stæte çernue) a guägna o ponto de primmea.

Sgobbe

Tutte e vòtte che un zugou o piggia tutte e carte in sciâ töa o guägna unna sgobba, marcâ con unna carta giâ a-o conträio into muggetto de preise. Quande se conta i ponti a-a fin de unna man, ògni sgobba a vâ un ponto.

Scæ

Se unna persoña (ò squaddra) a l’arriësce à piggiâ çertiduñe combinaçioin, a guägna di ponti in azzonta a-a fin da man. E combinaçioin en:

Boñe

L’urtima mainea de guägnâ di ponti a l’é pe mezo de boñe, segge quelle de man segge quelle do massê, stæte za descrite inta seçion de d’ato.

Stöia

A poula «cirolla» a no s’attreuva inti diçionäi stòrichi do zeneise, ma a l’é in deuvia inti diçionäi do secolo XXI e into zeneise d’ancheu. O Prof. Fiorenzo Toso, autô do Piccolo dizionario etimologico ligure, o propoñe unna connescion tra a poula ligure «cirolla» e o termine do spagnòllo de l’America do meridion chirola, ch’o l’indica unna monæa de pöca varsciua.[3] L’é donca poscibile che o nomme o segge un reciammo a-a pòsta de zeugo, portou inderê da di immigræ tornæ in Liguria da l’America do meridion. St’ipòtexi chì a l’é sostegnua da l’existensa, into spagnòllo regionâ de l’Argentiña, do verbo chirolear co-o scignificato de «zugâ pe pöchi dinæ».[4]

No se sa quande se segge comensou à zugâ a-a cirolla. E regole de base da cirolla en pæge à quelle da sgobba, un zeugo spantegou inte tutta l’Italia, a Spagna, l’Argentiña, o Braxî e ben ben de atri paixi. In azzonta, a cirolla a piggia di elementi da de atre variante da sgobba: da-a sgobba d’asci a piggia a poscibilitæ de piggiâ tutte e carte in töa con un asso, e da-a sgobba à chinze (variante ben ben spantegâ inte l’America do meridion co-o nomme escoba de quince[5]) a piggia o mecaniximo da preisa pe chinze.

Un di elementi ciù particolæ da cirolla en e boñe. L’é façile che sti mecaniximi seggian stæti ereditæ da l’antigo zeugo de carte italian «bäsiga» (bazzica in italian), ancheu scentou ma za conosciuo into secolo XVII e çittou ascì inte comedie do Goldoni.[6] Sto zeugo o preveddeiva de fæti di ponti pe-i zugoei con træ carte a quæ somma a fïse pægia ò sotta à neuve (bazzica), ò con træ carte pæge (bazzicotto). Ste combinaçioin en pæge à quelle dite «boña da trei» e «boña da dexe» inta cirolla. Pe de ciù, l’é ciæo che o nomme zeneise alternativo pe-a boña da trei, «barsega», o vëgne pròpio da bazzica.